10 października obchodzimy Światowy Dzień Zdrowia Psychicznego – moment, w którym szczególnie warto pochylić się nad problemem, jakim jest depresja. Choć częściej mówi się o niej w kontekście młodych osób, to choroba ta dotyka również seniorów. Niestety, z roku na rok liczba chorych w podeszłym wieku rośnie, a powagę sytuacji zwiększa fakt, że początki depresji łatwo zbagatelizować. Pamiętajmy: depresja senioralna to nie naturalna część starzenia, lecz poważna choroba, która wymaga zrozumienia i leczenia. Dziś dowiesz się, jak rozpoznać depresję u podopiecznego i co leży u jej podstaw.
Depresja w późnym wieku, czyli cichy wróg seniora
Według Światowej Organizacji Zdrowia ponad 300 milionów ludzi na świecie cierpi na depresję, a osoby po 65. roku życia stanowią znaczący odsetek tej grupy.
Depresja u osób starszych to złożony zespół objawów emocjonalnych, poznawczych i somatycznych. Senior może nie mówić wprost o smutku czy przygnębieniu, ale zamiast tego skarży się na bezsenność, brak apetytu, uczucie zmęczenia, ból ciała, kołatanie serca. Często mówi: „Nie mam siły na nic”, „Jestem nikomu niepotrzebny”, „Nic już mnie nie cieszy”. To nie zwykłe narzekanie, lecz sygnały, które powinny zaniepokoić bliskich i opiekunkę. Często jednak objawy depresji u seniorów są mylone z demencją, brane za trudny charakter lub zmęczenie życiem. Warto też wspomnieć o depresji maskowanej, którą łatwo wziąć za szereg innych chorób. Tymczasem nierozpoznana i nieleczona depresja może prowadzić do poważnych konsekwencji. U chorego pogarsza się zdrowie fizyczne, nie ma motywacji do leczenia przewlekłych schorzeń. Depresja to choroba śmiertelna – wielu chorych może podejmować próby samobójcze.
Dobrą wiadomością jest to, że depresję można leczyć, także w późnym wieku. Farmakoterapia połączona z psychoterapią i wsparciem społecznym znacznie poprawia jakość życia. Jednak im dłużej choroba pozostaje niezdiagnozowana, tym trudniej o powrót do równowagi. Seniorzy często nie szukają pomocy, bo czują wstyd, lęk lub niedowierzanie, że „choroba duszy” może dotyczyć ich osobiście. Z każdym dniem choroba osłabia organizm starszej osoby, prowadząc do izolacji, apatii i zaniku chęci do życia.
Przyczyny depresji – wewnętrzne i zewnętrzne czynniki ryzyka
Depresja u osób starszych jest wynikiem złożonych procesów – zarówno tych zachodzących w organizmie, jak i tych, z którymi seniorzy muszą się mierzyć na zewnątrz. Mowa tutaj o procesach biologicznych, psychologicznych i społecznych. Warto zrozumieć te mechanizmy, by móc lepiej pomóc podopiecznemu i szybciej rozpoznać pierwsze oznaki choroby.
Wewnętrzne przyczyny: biologia i chemia mózgu
Z perspektywy medycznej depresja wynika z nieprawidłowego działania neuroprzekaźników w mózgu: serotoniny, dopaminy czy noradrenaliny. U osób starszych ich produkcja naturalnie spada, co powoduje zaburzenia nastroju, motywacji i energii. Z wiekiem dochodzi również do zaniku niektórych struktur mózgu, np. hipokampa czy kory przedczołowej, co wpływa na zdolność regulacji emocji i radzenia sobie ze stresem.
Równie istotne są zmiany hormonalne. W podeszłym wieku następuje spadek poziomu hormonów płciowych (estrogenów i testosteronu), a także zaburzenia osi podwzgórze–przysadka–nadnercza, odpowiedzialnej za reakcję na stres. Nie można też pominąć czynników genetycznych. U osób, których bliscy cierpieli na depresję, ryzyko wystąpienia choroby jest większe. Depresję mogą także prowokować choroby neurologiczne (Parkinson, udar, choroba Alzheimera) czy skutki uboczne leków stosowanych na nadciśnienie, cukrzycę lub bezsenność.
Zewnętrzne czynniki: życiowe straty i społeczna izolacja
Oprócz przyczyn biologicznych ogromną rolę odgrywają czynniki zewnętrzne. Niektórych seniorów depresja atakuje po utracie partnera życiowego, innych po odejściu przyjaciół czy po długotrwałej chorobie. Jednym z najsilniejszych czynników ryzyka zachorowania jest poczucie samotności. Człowiek, który nie ma z kim porozmawiać, nie dzieli codzienności z nikim bliskim, zaczyna tracić sens życia. Izolacja społeczna, nawet jeśli wynika z problemu z poruszaniem się czy niedosłuchu, może z czasem prowadzić do głębokiego przygnębienia.
Czynnikiem sprzyjającym depresji jest również utrata roli społecznej. W momencie, gdy człowiek przestaje pracować, nie czuje się już potrzebny, ma wrażenie „bycia na marginesie”. Do tego dochodzi poczucie niepewności ekonomicznej, problemy ze zdrowiem czy strach przed śmiercią. Niektórzy seniorzy mówią wtedy: „Po co jeszcze żyję?”, „Wszystko już za mną”, „Nie mam dla kogo się starać”. To zdania, które powinny zabrzmieć w uszach rodziny i opiekunki jak alarm.
Depresja u seniora. Kiedy szukać pomocy u specjalisty?
Osoba starsza z depresją często zmienia się niepostrzeżenie. Staje się cichsza, unika rozmów, zamyka się w sobie. Może spędzać większość dnia w łóżku, odmawiać jedzenia, nie dbać o higienę, unikać spotkań z rodziną. Czasem mówi rzeczy pozornie niewinne: „Chciałbym już mieć spokój”, „Nie chcę nikogo martwić, ale to wszystko nie ma sensu”. Takich wypowiedzi nigdy nie powinno się bagatelizować. Wielu starszych ludzi nie prosi o pomoc wprost, dlatego trzeba uważnie obserwować zmiany w zachowaniu i nastroju podopiecznego.
Jeśli obniżony nastrój utrzymuje się dłużej niż dwa tygodnie, warto skonsultować się na początek z lekarzem rodzinnym. Specjalista zbada seniora i orzeknie, czy konieczna jest wizyta u lekarza psychiatry albo psychologa. Nie czekaj, aż osobie starszej niespodziewanie poprawi się humor. Kilkutygodniowe przygnębienie może oznaczać chandrę, ale równie dobrze może być symptomem poważnej choroby. A im szybciej rozpocznie się leczenie, tym większe są szanse na powrót do zdrowia. W leczeniu dużą rolę odgrywa pomoc psychologiczna. Rozmowa z terapeutą pomoże seniorowi zrozumieć źródła cierpienia i odbudować motywację do życia. Nie należy obawiać się leków przeciwdepresyjnych. Nowoczesne preparaty są dobrze tolerowane, nawet przez osoby starsze. Wystarczy odpowiednio je dobrać i regularnie kontrolować dawkę oraz działanie u lekarza.
Rola opiekunki osoby chorej na depresję
Opiekunka osób starszych, która pracuje w Niemczech, zwykle mieszka z podopiecznym w jednym domu. Często to właśnie ona jest jedyną, codzienną towarzyszką seniora. Może więc na bieżąco obserwować go i reagować, gdy tylko pojawią się niepokojące objawy. Symptomami, które mogą świadczyć o depresji, są na przykład: zmiany nastroju, senność, apatia, brak zainteresowania ulubionymi czynnościami czy utrudniony kontakt emocjonalny. Jeśli widzisz, że osoba starsza coraz częściej mówi o braku sensu życia, postaraj się z nią porozmawiać. Zrób to spokojnie i z empatią, bez oceniania czy bagatelizowania uczuć. Spróbuj też delikatnie zachęcić seniora do skorzystania z pomocy profesjonalisty. Zamiast słów: „powinna Pani pójść do psychiatry”, powiedz: „Zauważyłam, że ostatnio czuje się Pani gorzej. Lekarz mógłby Pani pomóc, miałaby Pani więcej siły na codzienne rzeczy”. Osoby starsze często z oporem reagują na słowo „psychiatra”, dlatego warto je obejść określeniami typu „specjalista od nastroju” czy „lekarz od nerwów”. Zaproponuj podopiecznemu swoje towarzystwo w trakcie pierwszej wizyty, a potem aktywnie wspieraj go podczas leczenia.
Depresja nie jest ani „fanaberią”, ani zwyczajną oznaką starzenia. To groźna choroba, która może skończyć się tragicznie. Dlatego tak ważne jest, by również osoby w podeszłym wieku dbały o swoją psychikę i nie obawiały się prosić o pomoc specjalistów. Światowy Dzień Zdrowia Psychicznego przypomina nam, że zdrowie psychiczne jest tak samo ważne, jak fizyczne. Nawet – a może zwłaszcza – w jesieni życia.