Chodzenie jest umiejętnością, której uczymy się jako małe dzieci – i często nie mamy świadomości, jaka złożona to czynność. Chód wymaga współdziałania wielu układów: nerwowego, mięśniowego, kostno-stawowego i zmysłowego. Wraz z wiekiem mechanizmy te stopniowo tracą sprawność. W efekcie u osób starszych częściej pojawiają się zaburzenia chodu. Choć powszechnie uznaje się je za naturalny element starzenia, w rzeczywistości stanowią szerokie zagadnienie kliniczne i społeczne. Problemy z chodzeniem to nie tylko sporadyczne „chwianie się” na nogach. To notoryczne utrapienie, zwiększające ryzyko upadków, urazów, a nawet utraty samodzielności. Jakie są przyczyny zaburzeń chodu i jak pomóc seniorowi, który się z nimi zmaga?
Zaburzenia chodu: przyczyny wewnętrzne i zewnętrzne
Zaburzenia chodu w podeszłym wieku mogą mieć wiele przyczyn. Wśród nich spotyka się chociażby schorzenia neurologiczne, takie jak choroba Parkinsona, udary mózgu, neuropatie obwodowe czy otępienie naczyniowe. Równie istotne są choroby układu mięśniowo-szkieletowego – zwyrodnienia stawów biodrowych i kolanowych, osteoporoza, deformacje stóp czy przewlekłe bóle pleców. Każda z tych dolegliwości ogranicza zakres ruchu i zaburza równowagę ciała. Do czynników wewnętrznych można również zaliczyć:
- osłabienie siły mięśniowej (zwłaszcza w kończynach dolnych),
- spadek koordynacji,
- zmniejszenie elastyczności ścięgien,
- pogorszenie wzroku i słuchu, które utrudniają orientację w przestrzeni.
Z kolei czynniki zewnętrzne obejmują niewłaściwe obuwie, źle dobrane pomoce ortopedyczne, śliskie podłogi, słabe oświetlenie czy przeszkody w domu, które mogą sprzyjać potknięciom i upadkom.
Warto też wspomnieć o farmakoterapii, która może wpływać na koordynację i świadomość. Niektóre leki nasenne, przeciwdepresyjne czy hipotensyjne mogą powodować zawroty głowy, senność lub zaburzenia równowagi. U osób starszych, które często przyjmują kilka leków jednocześnie, ryzyko wystąpienia zaburzeń chodu znacząco wzrasta.
Objawy i konsekwencje zaburzeń chodu
Na jakie objawy opiekunka powinna zwrócić uwagę? Po pierwsze, warto zachować czujność, gdyż zaburzenia chodu mogą przybierać różne formy. Często obserwuje się skrócenie kroku, spowolnienie tempa, brak płynności ruchów i niestabilność postawy. Seniorzy zaczynają chodzić ostrożnie, z szeroko rozstawionymi nogami i pochyloną sylwetką. Unikają też nadmiernych ruchów rąk. Nierzadko towarzyszy im lęk przed upadkiem, który dodatkowo pogłębia problem, gdyż prowadzi do unikania ruchu, spadku kondycji i pogłębienia zaburzeń równowagi.
Do najpoważniejszych konsekwencji zaburzeń chodu należą upadki. I choć mogłoby się wydawać, że nie są one groźne, dla seniora potrafią być bardzo niebezpieczne. Upadki mogą skutkować złamaniami, zwłaszcza szyjki kości udowej, a także utratą pewności siebie i pogorszeniem jakości życia. Wiele osób starszych po urazie niemal całkowicie unika ruchu, co prowadzi do wtórnych powikłań: zaników mięśniowych, odleżyn, infekcji dróg oddechowych i depresji.
Dobra wiadomość jest taka, że zaburzenia chodu można leczyć; jest to jednak proces wielokierunkowy. Kluczem do sukcesu jest rozpoznanie ich przyczyny. Inaczej postępuje się w przypadku choroby Parkinsona, a w inny sposób przy zwyrodnieniach stawów czy neuropatii. W terapii często uczestniczy zespół specjalistów: lekarz rodzinny, neurolog, ortopeda, fizjoterapeuta i rehabilitant. W większości przypadków podstawą leczenia jest rehabilitacja ruchowa, mająca na celu poprawę siły mięśni, równowagi i koordynacji. Stosuje się ćwiczenia stabilizujące, trening chodu z asekuracją, a także zajęcia na platformach balansowych. Dobrze dobrane pomoce ortopedyczne – laska, balkonik czy specjalne obuwie – mogą znacząco poprawić bezpieczeństwo poruszania się.
Zaburzenia chodu a opieka nad seniorem
Opieka nad osobą starszą, która ma problemy z poruszaniem się, to ogromne wyzwanie. Wymaga ono cierpliwości, empatii i wiedzy o potrzebach chorego. Opiekunka powinna codziennie obserwować zmiany w sposobie chodzenia oraz zwracać uwagę na pojawiające się drżenia, sztywność, chwianie się czy częste potykanie. Należy też monitorować samopoczucie seniora, jego poziom energii, reakcje na leki oraz to, czy nie pojawia się ból przy chodzeniu. Ważnym aspektem jest dostosowanie otoczenia do potrzeb osoby starszej. Z mieszkania najlepiej usunąć progi, luźne dywaniki i kable, a za to zamontować odpowiednie oświetlenie i uchwyty w strategicznych miejscach. Upewnij się, że łóżko oraz krzesła mają odpowiednią wysokość – to ułatwi seniorowi wstawanie.
Co zrobić, gdy senior się przewróci? Przede wszystkim zachować spokój i nie podnosić chorego na siłę. Oceń, czy podopieczny jest przytomny, czy oddycha prawidłowo i czy nie zgłasza bólu. W przypadku podejrzenia złamania, zwichnięcia, urazu głowy lub utraty przytomności należy natychmiast wezwać pogotowie. Jeśli nie ma widocznych urazów, ale senior czuje się słabo, warto pozwolić mu chwilę odpocząć w pozycji leżącej i dopiero po kilku minutach – z pomocą – powoli usiąść. Po każdym upadku, nawet pozornie niegroźnym, warto umówić się na wizytę u lekarza. Często bowiem dopiero po kilku godzinach pojawiają się objawy urazu, takie jak obrzęk, ból czy ograniczenie ruchu.
Profilaktyka zaburzeń chodu i upadków
Najlepszym sposobem walki z zaburzeniami chodu jest profilaktyka. Odpowiednia dieta bogata w wapń i witaminę D, utrzymanie prawidłowej masy ciała oraz leczenie chorób przewlekłych pozwalają dłużej zachować sprawność. Bardzo ważne jest także dbanie o wzrok i słuch, gdyż nawet niewielkie zaburzenia w tych zmysłach zwiększają ryzyko utraty równowagi. W domu warto zainstalować uchwyty, antypoślizgowe maty i dobre oświetlenie. Podopieczny powinien chodzić w stabilnych, dobrze dopasowanych butach na płaskiej podeszwie. Nie należy też zapominać o regularnych kontrolach lekarskich i o przeglądzie przyjmowanych leków. To pomoże uniknąć skutków ubocznych, które mogą wpływać na koordynację ruchową.
Istotną rolę w profilaktyce zaburzeń chodu odgrywa aktywność fizyczna. Ćwiczenia fizyczne są nie tylko bezpieczne, ale wręcz niezbędne w terapii tego rodzaju dolegliwości. Oczywiście muszą być dobrane indywidualnie, z uwzględnieniem wieku, chorób towarzyszących i możliwości pacjenta. Dobre efekty przynosi gimnastyka ogólnousprawniająca, ćwiczenia równoważne, trening chodu z pomocą fizjoterapeuty, a także zajęcia w wodzie, które odciążają stawy. Wskazane są też spacery na krótkich dystansach, nawet po mieszkaniu, by utrzymać aktywność mięśniową i pobudzić krążenie. Regularny ruch poprawia wydolność, samopoczucie i pewność siebie. Pomaga też zapobiegać depresji i spowalnia procesy starzenia. Pamiętaj jednak, że najważniejsze jest bezpieczeństwo seniora. Zadbaj o to, by ćwiczył w bezpiecznym otoczeniu, na stabilnym podłożu. Jeśli to konieczne, może używać pomocy ortopedycznych.
Zaburzenia chodu u osób w podeszłym wieku to nie tylko problem medyczny, ale także społeczny. Seniorzy, którzy cierpią na tę dolegliwość, potrzebują zrozumienia, systematycznej rehabilitacji i troskliwej opieki. Dzięki właściwemu wsparciu, dostosowaniu środowiska i regularnej aktywności fizycznej seniorzy mogą zachować sprawność przez długie lata.